وی با اشاره به آیه «وَ لِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا»، افزود: از نظر قرآن، مبنای تعیین درجه هر کس در قیامت عمل خود او است. قرآن از قول اهل بهشت نقل می‌کند که وقتی رستگاری خود و نعمت‌های بهشت را می‌بینند، می‌گویند: ستایش مخصوص خداوندی است که ما را به این همه نعمت رهنمون شد؛ و اگر خدا ما را هدایت نکرده بود، ما به این‌ها راه نمی‌یافتیم! مسلّماً فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند! در این هنگام است که: «وَ نُودُوا أَن تِلْکُمُ الْجَنَّهُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»؛ به آنان ندا داده می‌شود که: این بهشت را در برابر اعمالی که انجام می‌دادید، به ارث بردید!

به همین منوال، درجات اهل جهنم نیز محصول کردار زشت خود آنها است: «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ، وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ». بنابراین مقصود از «تَقْدِمَهً» همان اعمال صالح است. اما هم قرآن و هم روایات، در میان همه اعمال صالح تاکید خاصی بر انفاق دارند.

دکتر اسماعیلی در تبیین چرایی تاکید قرآن و روایات بر انفاق، گفت: از سویی انسان حب به ذات خود و متعلقات خود دارد و از سوی دیگر حب به خدا و غیرخدا در یک جا و در یک رتبه جمع نمی‌شود. اصلاً حب دو چیز متناقض با هم جمع‌شدنی نیست؛ چه خدا و غیرخدا و چه هر دو چیز دیگری: «مَّا جَعَلَ اللَّـهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ»؛ خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده است. کسی که دل در گرو محبت قدرت‌های غیرخدایی دارد، طعم ایمان را نچشیده است.

وی با اشاره به روایتی از امام باقر علیه‌السلام که می‌فرماید «حضرت امیر صلوات الله علیه درباره این آیه فرموده‌اند: دوست داشتن ما و دوست داشتن دشمن ما، در دل یک انسان با هم جمع نمی‌شوند. زیرا خداوند برای هیچ مردی در درونش، دو دل ننهاده است که با این یکی دوست بدارد و با آن یکی دشمن بدارد.»

راز اشتراط انفاق در وصول به «بِرّ»

معجزه انفاق این است که حب غیرخدا را در همین دنیا از دل انسان بیرون می‌کند و در نتیجه حب خدا در قلب او جا می‌گیرد. وقتی کسی از خود و اهل و مالش دل می‌کَنَد و آنها را در آرزوی آخرت پیشاپیش می‌فرستد، معلوم می‌شود که واقعاً به خدا و قیامت و وعده‌های الهی دل بسته است.

وی با بیان اینکه «انفاق باعث دل کندن از غیرخدا می‌شود، و هر چه بیشتر از غیر خدا دل بِکَنَد بیشتر به خدا دلبسته می‌شود؛ تا جایی که هیچ کس جز او در دلش ساکن نباشد»، گفت: یکی از اسرار آن همه سفارش به انفاق و صدقه دادن «حتی بر خارج از مذهب و بر حیوانات برّی و بحری» نیز همین است؛ چنان‌که امام خمینی (ره) در شرح حدیثی نوشته‌اند:

«باید دانست که انسان با علاقه‌مندی و محبت به مال و منال و زخارف دنیویه بزرگ شده است و تربیت گردیده، و این علاقه در اعماق قلب او جایگزین گردیده. و منشأ بیشتر مفاسد اخلاقی و اعمالی، بلکه مفاسد دینی، همین علاقه است… پس، اگر انسان به واسطه صدقات و ایثار بر نفس این علاقه را بتواند سلب کند یا کم کند، البته قطع ماده فساد و جرثومه قبایح را کرده، و طریق نیل به حصول معارف و انقطاع به عالم غیب و ملکوت و حصول ملکات فاضله و اخلاق کامله را برای خود مفتوح نموده. و این یکی از نکات بزرگ انفاقات مالیه واجبه و مستحبه است. و در مستحبات این نکته کاملتر است؛ چنانچه واضح است.»

انفاق آنچه دوست داریم

ناگفته پیدا است که قطع علاقه به غیرخدا، هنگامی حاصل‌شدنی است که انفاق از «مِمّا تُحِبُّونَ» باشد؛ یعنی از آنچه انسان به آن محبت و علاقه دارد. اگر آدمی علاقه و وابستگی به چیزی نداشته باشد، با دادن آن جای خالی در قلبش پیدا نمی‌شود که بخواهد با محبت به خدا و ایمان به او پُرکند. اما اینکه انسان چه چیز را دوست دارد، از مطالب قبلی معلوم شد؛ بیش از هر چیز «خودش» را، و بعد اطرافیان و عزیزان «خودش» را، و بعد هم اموال «خودش» را. علی علیه‌السلام نیز به همین ترتیب اشاره فرموده است: «تَقْدِمَهً مِنْ نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ وَ مَالِهِ».

انفاق از خود

باید از خود برای دین و ایمان هزینه کرد، و البته هزینه کردن از خود نیز اقسام و مراتبی دارد؛ در بالاترین مرتبه فدا کردن جان خویش است. اما در مراحل پایین‌تر می‌تواند مثلاً با هزینه کردن از آبروی خود برای وساطت و رفع مشکل مردم یا حلّ اختلاف آنان باشد. اساساً هر عمل صالحی انفاق از خود محسوب می‌شود.

حضرت علی (ع) در خطبه‌ای فرمود: «با انجام فرائضی که بر شما است، و وظائفی که برایتان تعیین شده حق خدا را ادا کنید و از گرو آن بیرون آیید؛ که من شاهد و گواه اعمال شما هستم و از جانب شما در قیامت‌ اقامه حجت و دلیل می‌کنم.»

انفاق از خاندان

در راه خدا شاید لازم باشد با اهل خویش مماشات نکنیم، و یا مثلاً آنان را مکلف به انجام واجبات کنیم. شاید هم لازم باشد گاهی از آنان کاملاً دل ببریم؛ مانند نوح.

نوح مومن بود و هنگامی که دید باید میان محبت خدا با محبت فرزندش، یکی را انتخاب کند، بی‌تردید خدا را انتخاب کرد. «قَالَ یَانُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ»؛ خدا به او فرمود: ای نوح! او از اهل تو نیست! او عمل غیرصالح و فرد ناشایسته‌ای است! پس، آنچه را از آن آگاه نیستی، از من مخواه! من به تو اندرز می‌دهم تا از جاهلان نباشی! نوح نیز درنگ نکرد و عرض کرد: پروردگارا! من به تو پناه می‌برم که از تو چیزی بخواهم که از آن آگاهی ندارم! و اگر مرا نبخشی، و بر من رحم نکنی، از زیانکاران خواهم بود.

انفاق از مال

«مال» نیز همین طور است. مال سبب خیر است و انسان آن را دوست دارد. اما مهم این است که آیا به هنگام لزوم حاضر است آن را فدای دین و خدایش کند یا نه؟ باید دید حب به کدامیک شدیدتر است؛ حب به خدا یا مال؟

منبع: مهر

آشنایی با صحیفه سجادیه، نهج البلاغه و سایر سخنان ائمه علیهم السلام شناخت دقیق قرآن را در پی خواهد آورد. لذا تربیت مربیان خبره در این زمینه برگ دیگری از فعالیت های جامعه فرهنگی قرآنی عصر می باشد.

این دوره با همکاری آموزشی مرکز تخصصی حدیث حوزه علمیه طی ۴ روز انجام شد که از اساتید برتر حوزه و دانشگاه حضور داشتند.

یکی دیگر از حقایقی که حضرت امیر(ع) در خصوص نعمت ها بیان فرموده و هشدارهای لازم را داده اند، احتمالِ «نَفْر»؛ یعنی فرار نعمت ها است. «نَفْر»، به معنای تفرّق و جداشدن چیزی از چیز دیگر است. اما نوعی از فرار و جدایی که همراه با کراهت و ناراحتی باشد؛ مثل حرکت به سوی میدان جنگ یا رها کردن وطن و سفر برای کسب علم که از همین واژه استفاده شده است.

جنگ، جهاد نظامی و فیزیکی برای دفع شرّ متجاوزان به وطن و اموال و جان ها است و تفقه، جهاد علمی و فرهنگی است برای دفع شرّ شیاطین و گمراه کنندگان. اما هر دو نوع آن سخت و نیازمند همت و غلبه بر راحت طلبی و آسایش گزینی است و لذا مصداق «نفر» هستند. خداوند مهربان، نعمتی را که می دهد بازپس نمی گیرد؛ مگر آنکه آدمی خودش آن را باز پس فرستد. این یک سنت قطعی و همیشگی است که در دو آیه قرآن بیان شده است.

بنابراین، گرچه: «داد او را قابلیت شرط نیست»، اما نگهداشت و افزایش «داد او»، قابلیت و تلاش می خواهد؛ و این همان چیزی است که در روایات ما از آن به «حُسن همنشینی با نعمت» تعبیر شده است. اگر همنشین و همسایه خوبی برای نعمت ها نباشیم، آن ها را خسته و فراری می کنیم، و می دانیم که بازگشت فراری همیشه هم ممکن و آسان نیست.

این، دقیقاً همان حکمت نهج البلاغه است که می فرماید: «احْذَرُوا نِفَارَ النِّعَمِ فَمَا کُلُّ شَارِدٍ بِمَرْدُودٍ»؛ مواظب باشید که نعمت ها نَرَمند؛ زیرا هر گریخته ای باز نمی گردد. بدرفتاری ما با نعمت موجب فرار آن می شود. به تعبیر دقیق تر، این ما هستیم که نعمت ها را فراری می دهیم؛ نه اینکه نعمت ها بی دلیل و خودخواسته فرار کنند! آنچه نعمت را نگه می دارد و افزون می کند، شکر است؛ همانگونه که کفران نعمت موجب فراری دادن آن می شود: «وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ».

علی(ع) هم می فرماید: «خداوند در هر نعمتی حقی دارد. کسی که حقش را ادا کند نعمت او را افزون کند. و کسی که کوتاهی کند نعمت را در خطر زوال قرار می‌دهد.»

نکته مهم و جالب این است که در مورد شاکر صراحتاً وعده زیادت می دهد. اما در نقطه مقابل، یعنی جایی که در شکر نعمت کوتاهی می شود، تنها به ذکر این نکته اکتفا می فرماید که نعمت در خطر زوال قرار می گیرد؛ و نمی گوید که زوال آن قطعی است!

بسیاری از مواقع، خداوند پیش پرداختی از نعمت به ما می دهد تا ببیند که ما چه می کنیم. در صورت کم سپاسی، و نه ناسپاسی، شاید پیش پرداختش نزد ما باقی بماند، اما بقیه آن را از دست می هیم. مثلاً ممکن است مقداری ثروت به ما بدهد، اما چون به وظیفه خود عمل نمی کنیم، طبق حکمت سیزدهم بقیه ثروتی که برای ما مقدر شده است، فراری داده می شود. یکی از مصداق های آن فراری دادن نعمتی مانند نظام و رهبر اسلامی است.

کم سپاسی در برابر نظام اسلامی موجب محرومیت از تداوم برکت های آن می شود، استفاده از قدرت برای کسب منافع شخصی و درآمد های نجومی مصداق کم سپاسی و بلکه ناسپاسی است. حضرت امیر آن قدر ناسپاسی و کم سپاسی دید که عرضه داشت: «بار الها! هم من (به دلیل این همه نصیحت و دلسوزی) آنها را خسته و ناراحت‌ ساختم و هم آنها (به دلیل نافرمانی و ناسپاسی) مرا خسته و دلگیر کردند. به جای آنان افرادی ‌بهتر به من مرحمت کن و به جای من بدتر از من بر سر آنها مسلط فرما!»

علی(ع) فرموده اند: همان طور که گناه، یعنی همان ناسپاسی و کم سپاسی، نعمت را فراری می دهد، توبه و انابه نیز می تواند آنها را بازگرداند: «سوگند به خدا که ممکن نیست هیچ ملتی از آغوش ناز و نعمت زندگی‌گرفته شده باشند؛ مگر به واسطه گناهانی که خود مرتکب شده‌اند؛ زیرا خداوند به بندگان‌ستم روا نمی دارد. اگر مردم آنگاه که بلاها نازل می‌شود و نعمتها را از آنها سلب می‌کند، با صدق نیت در پیشگاه خدا تضرع کنند و با قلبهای پر محبت نسبت‌ به پروردگار، از او درخواست نمایند، مسلماً آنچه از دستشان رفته باز خواهد گشت، و هر گونه مفسده‌ای ‌را برایشان اصلاح خواهد نمود.»

منبع: مهر

فهرست سرفصل های کتاب «بر آستان نهج البلاغه»:

تاریخ و سیره امام علی علیه السلام

علی علیه السلام از حکومت تا شهادت

کتابشناسی تحلیلی نهج البلاغه

اهمیت و ساختارشناسی نهج البلاغه / ادله اعتبار نهج البلاغه / ترجمه های نهج البلاغه / شرح ­های نهج البلاغه

نرم افزارهای مرتبط با نهج البلاغه

روش فهم

کلیات / فهم متن نهج البلاغه / فهم مقصود نهج البلاغه (۱) / فهم مقصود نهج البلاغه (۲)

[See image gallery at valasr.net]